مطالعه سینما

نوشته: دیوید بوردول

مردم درباره فیلم‌هایی که می‌بینند حرف می‌زنند و برخی هم برای روزنامه‌ها و مجلات درباره فیلمها می‌نویسند. اما جایگاه مطالعات سینمایی به عنوان رشته‌ای دانشگاهی در مقایسه با این روشهای معمول فکر کردن و صحبت کردن درباره فیلم‌ها چیست؟ فکر میکنم که این دو روشِ فکر کردن درباره فیلم چندان متمایز از هم نیست اما تفاوت‌هایی هم هست که به نظرم باید بدان اشاره کرد.

یک، گفتمان عمومی درباره سینما بر محور ارزشیابی (evaluative) است. «عجب فیلمی بود. واقعا دوست داشتم» «واقعا؟ من فکر نمیکنم خیلی هم خوب بود». نقدنویسان (reviewers) هم با همین روش هدف اصلی خودشان را ارزشیابی فیلم می‌دانند و با امتیازهایی که میدهند می‌گیوند که آیا دیدن فیلم ارزش پول یک بلیط را دارد یا نه. مطالعات دانشگاهی فیلم هم میتواند شامل ارزشیابی باشد، اما برای اکثر محققان فیلم ارزشیابی یک فیلم مشخصا هدف نبوده و نیست.

دو، مکالمات معمولی درباره فیلم گرایش به غیرتاریخی بودن دارند بطوریکه این فیلم و آن فیلم به عنوان بخشی از سنت یا روندی طولانی دیده نمی‌شود. اغلب نقدنویسان از این جریان پیروی میکنند؛ آنها عموما فضا و ذهنیت قرار دادن فیلم در بستر تاریخی‌اش را ندارند. زمانی که یک نقدنویس بستر تاریخی فیلم را فرا می‌خواند معمولا زمان حال است: یک نقدنویس فیلم را به‌سان بازتابی از روندهای اجتماعی امروز می‌بیند.

سه، و از همه مهتر، گفتگو‌های عمومی درباره فیلم چندان تحلیلی نیست. نمیخواهد بداند که چگونه بخشهایی از فیلم به شیوه‌ای نظامند به بخشهای دیگر مرتبط است؛ استراتژی‌های پیش‌روی فیلمنامه یا وجوه سبکی فیلم را تشریح نمیکند؛ درباره ایدئولوژی فیلم حرف نمیزند و آن را نمی‌سنجد. نقدنویس ممکن است با اصطلاحاتی برانگیزاننده به فاکتورهایی هم اشاره کند («مونتاژ ناهموار» «انگیزه نامرتبط») اما مجددا همان است؛ یا فضای کافی ندارد یا انگیزه‌اش را.

به نظر من مطالعه فیلم تلاشی برای درک فیلمها و فرایندهایی است که از خلال آن، فیلمها ساخته و مصرف می‌شوند. محققان سینما در این باره حرف میزنند که چرا فیلمها اینطوری‌اند، چرا اینطور ساخته شده‌اند و چرا اینگونه مصرف می‌شوند. اغلب گفتگوهای معمولی درباره فیلم و اغلب مطالب ژورنالیستی به «چرایی» کاری ندارند.

برای توضیح هر چیزی دست کم تا حدی باید تحلیلش کرد. تحلیل یعنی شکستن کل به اجزا مرتبط و نشان دادن اینکه این اجزا چطور در کنار هم کار میکنند. در نتیجه یک مورخ فیلم میخواهد بداند که چرا فلان استودیو در دهه ۱۹۳۰ موفق‌تر از بقیه بود (به دلیل سازماندهی استودیو بود یا فرایندهای فیلم‌سازی در آن). یک منتقد دانشگاهی فیلم را به اجزایش تقسیم میکند (صحنه‌ها، سکانس‌ها، «کنش‌ها») تا ببیند که معماری کل فیلم چطور کار میکند. توضیح یک چیز معمولا شامل توصیف آن هم هست. یک مورخ فیلم مکانیزمها و فرایندهای درونی یک استودیو در دهه ۱۹۳۰ را توصیف میکند؛ این بخشی ضروری در توضیح است. یک منتقد فیلم صحنه را با جزییات توصیف میکند و این کار برای اینکه متوجه شویم چه معنی خاص یا تاثیر خاصی در این صحنه هست، ضروری است. تحلیل و توصیف در مکالمات عمومی و نقدنویسی به دلیل محدودیت‌های فضا و مکان کمتر رخ میدهد و البته به این دلیل که محققین فیلم به چیزی علاقه‌مندند که چندان برای دیگر گروه‌ها مبرم نیست: توضیح دادن.

چند نوع توضیح داریم. مورخین اغلب دنبال توضیح علی‌اند، اینکه چطور عامل الف و ب در مرور زمان باعث خلق عامل جیم شد. تحلیلگران یا تئوریسن‌های فیلم اغلب به دنبال توضیحات کارکردی‌اند، اینکه چطور الف و ب با هم کار میکنند تا جیم را خلق کنند. و خب مجددا باید اشاره کرد که چنین دغدغه‌هایی در مکالمات و نقدنویسی روزمره دیده نمیشود.

زمانی که محققین سینما درباره فیلمها حرف میزنند معمولا به تفاسیر هم اشاره میکنند: ادعاهایی درباره معانی مستتر که میتوان در فیلم یافت. تفاسیر را میتوان گونه‌ای مشخص از توضیح کارکردی فیلم دانست. یک تفسیر بر این ایده مبتنی است که وجوه مختلف یک فیلم (سبک، ساختار، دیالوگ، پیرنگ) سهمی در معنای کلی فیلم دارد. در اینباره با جزییات در «ساخت معنا» (Making Meaning) حرف زده‌ام.

در نهایت، فکر میکنم که فرایند طرح و پاسخ به سوال بهترین تعریف برای مطالعات فیلم است. اغلب گفتگوهای عمومی درباره فیلم مقاصد دیگری دارند؛ برای تسهیم اطلاعات؛ گپ و گفت با مردم؛ سر درآوردن از سلیقه دیگران. مطالعات سینمایی نیز البته چنین مقاصدی دارد اما شبیه دیگر رشته‌های دانشگاهی میخواهد تا به سوالات به شیوه‌ای نظامند پاسخ دهد بطوریکه باز و قابل بحث باشد. در نتیجه مطالعات فیلم حول سوالات مشخصی میگردد: سوالاتی که نیازمند توضیحات در مقام پاسخ است.

نوعی از گفتگو درباره فیلم هم هست که یاداور مطالعات فیلم دانشگاهی است و آن هم مکالمه هواداران فیلم (فیلم‌باز‌ها/سینه‌فیل‌ها) است. خرده‌فرهنگ هواداری عاشق صحبت درباره صحنه‌های مورد علاقه‌اش است و معمولا هم با ذکر جزییات و بعضی اوقات همراه تحلیل. هواداران خصوصا بسیار اهل ارزشیابی‌اند اما به شیوه‌ای جذاب که گفتگوی آنها را به موازات مباحث دانشگاهی نگه میدارد.

ترجمه از اینجا